KM ภาควิชาและสำนักงาน
เรื่อง ความก้าวหน้าในการจัดการเรียนการสอนวิชาทักษะพื้นฐานทางการพยาบาล หัวข้อ เทคนิค Catheterization

         ภาควิชาการพยาบาลรากฐานได้จัดกิจกรรมแลกเปลี่ยนเรียนรู้ เรื่องความก้าวหน้าในการจัดการเรียนการสอนวิชาทักษะพื้นฐานทางการพยาบาล ในหัวข้อ “เทคนิค Catheterization” เมื่อวันพฤหัสบดี ที่ 4  กรกฎาคม  2556 เวลา 12.30-13.30 น. ณ ห้อง 1004 อาคารพระศรีพัชรินทร ชั้น 10 คณะพยาบาลศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล โดยมี ผู้ช่วยศาสตราจารย์ณัฐสุรางค์  บุญจันทร์ เป็นผู้นำกิจกรรม รองศาสตราจารย์สมจินต์    เพชรพันธุ์ศรี เป็นคุณอำนวย    และอาจารย์จิรวรรณ  มาลา/ รองศาสตราจารย์พัสมณฑ์  คุ้มทวีพร เป็นคุณลิขิต ซึ่งมาแลกเปลี่ยนเรียนรู้ในครั้งนี้เน้นเฉพาะประเด็นการสวนคาสายสวนปัสสาวะ เนื้อหาประกอบด้วยเรื่อง ความสำคัญของการสวนปัสสาวะ เครื่องใช้ในการสวนปัสสาวะ และวิธีการสวนปัสสาวะโดยมีรายละเอียดที่น่าสนใจ ดังนี้

ความสำคัญของการสวนปัสสาวะ

การสวนปัสสาวะ (urinary catheterization) หมายถึง การสอดใส่สายสวน (catheter) จากภายนอกผ่านท่อปัสสาวะเข้าสู่กระเพาะปัสสาวะ แบ่งตามเทคนิคได้ 2 ชนิด ได้แก่ การสวนปัสสาวะชนิดเป็นครั้งคราว (intermittent catheterization) และการสวนปัสสาวะชนิดคาสายปัสสาวะ (indwelling catheterization or retained catheterizations: IUCs) ซึ่งการสวนปัสสาวะชนิดคาสายปัสสาวะมีอุบัติการณ์สูงขึ้นในผู้ป่วยที่รับการรักษาในโรงพยาบาล โดยเฉพาะผู้ป่วยสูงอายุ แม้การสวนปัสสาวะจะถูกต้องตามข้อบ่งชี้ (เช่น ป้องกันการอุดกั้นของท่อปัสสาวะภายหลังผ่าตัดผ่านท่อปัสสาวะ หรือมีลิ่มเลือดในท่อปัสสาวะ ฯลฯ) แต่โอกาสเสี่ยงต่อการติดเชื้อในระบบขับถ่ายปัสสาวะในผู้ป่วยที่คาสวนปัสสาวะก็เพิ่มขึ้น ในสหรัฐอเมริกาพบปัญหาภาวะ Cather-associated urinary tract infection (CAUTI) ถึงร้อยละ 34 ผลที่ตามมา คือ การเพิ่มค่าใช้จ่ายในระดับครอบครัวและประเทศ การป้องกันการติดเชื้อสำหรับผู้ป่วยที่คาสายสวนปัสสาวะจึงเป็นการพยาบาลที่สำคัญ

เครื่องใช้ในการสวนปัสสาวะ

1. ชุดสวนปัสสาวะปลอดเชื้อ ประกอบด้วย ชามรูปไต 2 ใบ ปากคีบชนิดไม่มีเขี้ยว (non tooth forceps) 1 อัน ก๊อซ 1 ผืน ชามกลม 2 ใบ พร้อมสำลีชำระ และผ้าสี่เหลี่ยมเจาะกลาง 1 ผืน) ให้พิจารณาว่าชุดสวนปัสสาวะปลอดเชื้อ โดยสังเกตว่า อยู่ในสภาพพร้อมใช้ บรรจุภัณฑ์ปิดสนิท ไม่หมดอายุ และไม่เปียกชื้น

2. น้ำยาระงับเชื้อ (antiseptic solution) ที่ใช้ทำความสะอาดอวัยวะสืบพันธุ์ภายนอกก่อนสวนปัสสาวะ พบว่ามีความแตกต่างกัน เช่น อเมริกา นิยมใช้ Providine ยุโรปใช้ 1% Cholxididine อังกฤษใช้ NSS และไทยใช้ Sterite water แต่เนื่องจากยังไม่มีการวิจัยที่จัดเจนในไทยว่าควรจะใช้น้ำยาชนิดใดเพื่อลดการติดเชื้อ จึงควรทำวิจัยในเรื่องนี้ต่อไปด้วย

3. สารหล่อลื่น (lubrication gel) เพื่อลดความปวด และช่วยให้ผู้ป่วยสุขสบายขณะใส่สายสวนปัสสาวะ ได้แก่ K-Y jelly,  xylocain jelly  นิยมใช้ anaesthetic lubricating gels จึงให้ใช้เฉพาะ xylocain jelly  การทาสารหล่อลื่น ควรทาให้ทั่วปลายสายสวนปัสสาวะ โดยเริ่มจากจุดปลายสุดของสายสวนปัสสาวะ (ไม่อุดรูของสายสวนปัสสาวะ) มากน้อยให้เหมาะสม คือ ผู้ป่วยหญิงควรทาสารหล่อลื่นยาว 6 เซนติเมตร และผู้ป่วยชายยาว 10-15 เซนติเมตร ทั้งนี้ ในการใส่สายสวนปัสสาวะควรรอให้ยาชาออกฤทธิ์ด้วย ซึ่งมักใช้เวลาประมาณ 3-5 นาที

วิธีการสวนคาสายสวนปัสสาวะ  (Indwelling catheterization) มีวิธีปฏิบัติดังนี้

1. ตรวจสอบชื่อผู้ป่วย และชนิดของการสวนปัสสาวะให้ถูกต้อง
2. ประเมินสภาพผู้ป่วย
3. อธิบายให้ผู้ป่วยเข้าใจเกี่ยวกับ ความจำเป็น ข้อดี ข้อเสียของในการสวนปัสสาวะ วิธีปฏิบัติตัวขณะสวนปัสสาวะ และวิธีปฏิบัติตัวขณะคาสายสวนปัสสาวะ
4. จัดเตรียมอุปกรณ์ให้ถูกต้องและเหมาะสม
5. ล้างมือให้สะอาด
6. จัดสถานที่:  ปิดประตู/ กั้นม่านให้มิดชิด เปิดไฟให้มีแสงสว่างเพียงพอ จัดวางอุปกรณ์ในที่ที่เหมาะสม
7. จัดท่านอนให้เหมาะสม (ผู้ป่วยหญิง: Dorsal recumbent position ผู้ป่วยชาย: Dorsal position)
8. ชำระอวัยวะสืบพันธุ์ภายนอกให้สะอาด
9. ล้างมือให้สะอาด และใช้เทคนิคปลอดเชื้อตามลำดับ ดังนี้
10. เปิดชุดสวนปัสสาวะ  เทน้ำยาระงับเชื้อที่สำลีในชามกลมพอให้สำลีเปียกชุ่ม บีบสารหล่อลื่นลงบนก๊อซในชามรูปไต
11. ฉีกซองสายสวนปัสสาวะและวางในชุดสวนปัสสาวะ
12.ใส่ถุงมือปลอดเชื้อ
13. ทาปลายสายสวนปัสสาวะด้วยสารหล่อลื่น
14. นำผ้าสี่เหลี่ยมเจาะกลางคลุมบริเวณอวัยวะสืบพันธุ์ภายนอก โดยให้ช่องเจาะกลางอยู่บริเวณอวัยวะสืบพันธุ์ภายนอก โดยไม่เปิดให้เห็น anus ของผู้ป่วย
15. วางชามกลมใบว่างไว้ใกล้ผู้ป่วย และชามกลมใบที่ใส่สำลีวางถัดออกมา
16. ใช้ปากคีบทำความสะอาดอวัยวะสืบพันธุ์ภายนอก ดังนี้

• ผู้ป่วยหญิง: ทำความสะอาดแคมนอก แคมใน แล้วใช้นิ้วมือข้างไม่ถนัดแหวกแคมในให้เห็น external urethral orifice ใช้มือข้างที่ถนัดหยิบปากคีบเพื่อใช้สำลีเช็ด external urethral orifice ให้แหวกแคมในค้างไว้ เพื่อสอดสายสวนปัสสาวะ
• ผู้ป่วยชาย: ใช้มือข้างไม่ถนัดรูดหนังหุ้มปลายองคชาตลง ใช้มือข้างที่ถนัดหยิบปากคีบเพื่อใช้สำลีเช็ด external urethral orifice วนออก แล้วเช็ดลงมาที่ฐานองคชาต ทำซ้ำจนรอบองคชาต ใช้มือข้างไม่ถนัดจับปลายองคชาตตั้งขึ้น (ทำให้ท่อปัสสาวะเป็นแนวตรง สวนปัสสาวะได้ง่าย) ในขณะสอดสายสวนปัสสาวะจนกระทั่งมีปัสสาวะไหลออกมา

17. ใช้มือข้างที่ถนัดจับปากคีบเพื่อเลื่อนชามกลมทั้งสองใบออกจากผู้ป่วย แล้ววางปากคีบลงในชามกลม ระวังให้มือข้างที่ถนัดปลอดเชื้อตลอดเวลา
18. ใช้มือข้างที่ถนัดยกชามรูปไตที่ใส่สายปัสสาวะมาวางไว้บริเวณใกล้ๆ ผู้ป่วย
19.ใช้มือข้างที่ถนัดจับสายสวนปัสสาวะ โดยปลายสายอีกข้างหนึ่งอยู่ในชามรูปไต
20. สอดสายสวนปัสสาวะเข้า external urethral orifice  จนมีปัสสาวะไหลลงสู่ชามรูปไต
21. สอดสายสวนปัสสาวะ เข้าไปอีก 1 นิ้ว เพื่อป้องกัน rupture urethra
22. ใส่น้ำกลั่น 10 มิลลิลิตร เข้าทางหางแถบสีส้ม เพื่อให้ลูกโป่งขยายในกระเพาะปัสสาวะ
23. ค่อยๆ ดันสายสวนปัสสาวะเข้าไปเบา ๆ เพื่อลดการดึงรั้งที่บริเวณคอกระเพาะปัสสาวะ
24. ต่อปลายสายสวนปัสสาวะกับ Urinary bag  
25. ใช้พลาสเตอร์ตรึงสายสวนปัสสาวะไว้กับหน้าขาของผู้ป่วยหญิง/ หน้าท้องน้อยของผู้ป่วยชาย
26. จัดสายของ Urinary bag  ให้ติดกับเหล็กข้างเตียงด้วยตัวหนีบ เพื่อให้เป็นแนวตรง ไม่เป็นท้องช้าง
27. แขวน Urinary bag  ไว้ที่ด้านข้างใต้เตียง โดย 1. อยู่ต่ำกว่ากระเพาะปัสสาวะ 2. ไม่วางติดพื้น
28. เก็บเครื่องใช้ออกจากเตียงผู้ป่วย
29. ถอดถุงมือ
30. จัดเสื้อผ้าให้ผู้ป่วย จัดท่าให้ผู้ป่วยอยู่ในท่าที่สุขสบาย ซักถามประเมินอาการต่างๆ
31. เปิดประตู/ ม่าน
32. เก็บเครื่องใช้ไปทำความสะอาด
33. ล้างมือให้สะอาด
34. บันทึกการสวนปัสสาวะ: วัน เวลา สาเหตุ ชนิดของการสวนปัสสาวะ ขนาดของสายสวนปัสสาวะลักษณะปัสสาวะ (ปริมาณ สี กลิ่น และสิ่งผิดปกติ) และอาการของผู้ป่วย ในเอกสารบันทึกการพยาบาล

เอกสารอ้างอิง
1. Geng V, Cobussen-Boekhorst  H,  Farrell J, Gea-Sแnchez  M, Pearce I, Schwennesen T and et al. Evidence-based Guidelines for Best Practice in Urological Health Care Catheterisation indwelling catheters in adults urethral and suprapubic. European association of urology nurses. February 2012 (http://www.uroweb.org/nurses/nursingguidelines/) and the EAUN website (www.eaun.uroweb.org)